Szanowne i Szanowni,

Z przyjemnością przedstawiam nowy format Radia Naukowego: moja narracja z delikatnym udźwiękowieniem. 

Przed Wami historia niezwykłej osoby, która przez dekady była – mimo, że była osobą publiczną – skutecznie skrywała wielki sekret. Wszystko wyszło na jaw dopiero po jej śmierci. Wiktoriańska Anglia była w szoku.

Cztery eksperymentalne odcinki powstały w ramach płatnej współpracy z Muzeum Marii Skłodowskiej Curie w Warszawie. Promują wystawę „Beyond Curie/ Nie tylko Curie” dostępną do sierpnia 2023 roku. Szczegóły poniżej.

Gorąco zapraszam do wysłuchania! Zostawiam tradycyjnie transkrypcję

***
Odcinek pierwszy: Osobliwy przypadek dr. Barry’ego

Wynberg, dzisiejsza dzielnica Kapsztadu. Druga dekada XIX wieku. Wilhelmina Munnik jest wycieńczona. Od kilkudziesięciu godzin usiłuje urodzić syna. Wezwany przez męża Thomasa, dr James Barry przekonuje, że jedynym ratunkiem jest cesarskie cięcie. Thomas oponuje, co za ryzyko! Ale nie ma czasu do stracenia. Dr Barry wydobywa dziecko, a Wilhelmina i jej syn… przeżywają. To jedno z pierwszych w historii, a na pewno pierwsze udokumentowane cesarskie cięcie w Imperium Brytyjskim, które nie kończy się zgonem matki. Wielki sukces dr Barry’ego! Intrygujące, czy chirurgowi w pewnym cięciu pomogło to, że sam kiedyś rodził?

Wydarzyło się to jakieś 15 lat wcześniej. James Barry, a raczej Margaret Ann Bulkley, bo pod takim nazwiskiem urodziła się przyszła pierwsza brytyjska lekarka, miała 14 lat. To nie jest dobra historia. Margaret prawdopodobnie zaszła w ciążę w wyniku gwałtu. Nie wiadomo, kto był oprawcą. Urodziła dziewczynkę. Rodzice, żeby uniknąć skandalu ogłosili, że Juliana, to ich trzecie po Johnie i Margaret dziecko.

James Barry umiera po raz pierwszy

Sama Margaret rodzi się w 1789 roku w miasteczku Cork w Irlandii. Ojciec ma na imię Jeremiasz, matka Mary-Ann. To katolicka, skromnie żyjąca rodzina. Kiedy w Cork władzę przejmują protestanci, pan Bulkley, traci posadę, popada w długi, których nie może spłacić. W efekcie trafia do więzienia. Nie pomaga starszy brat Margaret, typowany na wykształconego, dbającego o rodzinę. Pieniądze na wykształcenie roztrwonił. Dopiero spadek po śmierci brata Mary-Ann – to nazwisko już znacie – Jamesa Barry’ego, malarza, profesora w londyńskiej Royal Academii, stawia Mary-Ann i Margaret w lepszej sytuacji. Wyjeżdżają do Anglii, ojciec zostaje w Irlandii.

Margaret trafia pod skrzydła przyjaciół zmarłego wuja. Jeden z nich jest lekarzem, drugi arystokratą,  a trzeci – to szczególnie ciekawa postać – generałem i politykiem wenezuelskim, nazywał się Francisco de Miranda.

Margaret zdobywa wykształcenie odpowiednie do posady guwernantki, na wyższe nie może liczyć jako kobieta. Ale jej opiekunowie, wszyscy trzej, mają dostrzegać wybitne intelektualne zdolności dziewczyny.

Na studia w przebraniu

Kto pierwszy wpada na pomysł maskarady? Czy pierwotnie był rzucony żartem? Czy robiono przymiarki garderoby, zanim zapadła decyzja: przebierzmy Margaret za młodzieńca? Niech skończy studia medyczne, niech wyjedzie potem do Wenezueli razem z generałem de Mirandą i tam, już jako kobieta, zacznie praktykę lekarską.

A może to była sugestia samej Margaret? Jako podlotek miała mawiać, że gdyby nie była dziewczyną, zostałaby żołnierzem. Widać nie pasował jej gorset ówczesnej kobiecości.

Czyj by to nie był pomysł: wcielono go w życie.

Przybrane imię: James Barry, siostrzeniec zmarłego prof. Barry’ego.

Ubiór: lekko zbyt obszerny.

Data urodzenia: zmienna.

Margaret manipulowała deklarowanym wiekiem (delikatna twarz i niski wzrost wzbudzał podejrzenia, starała się dopasować doń wiek). Przekonująco. Studia na uniwersytecie w Edynburgu, ukończyła w 1812 roku. Tym samym stała się pierwszą brytyjską z dyplomem lekarskim. Według planu: pora była na wyjazd i powrót do kobiecych ubrań. Ale nie, mistyfikacja przetrwała do śmierci Margaret/Jamesa

Margaret zostaje Jamesem na stałe

Dlaczego Margaret nie wyjechała do Wenezueli? Przeszkodziła w tym polityka. Gdy studiowała, generał de Miranda został aresztowany przez armię hiszpańską i zmarł w więzieniu.

Z dyplomem w ręku: Margaret, a raczej jej alter ego dr Barry, zaczyna karierę.  Trafia do brytyjskiej armii, gdzie pnie się stopień po stopniu, aż zostaje generalnym inspektorem szpitali wojskowych. To ranga porównywalna z generalską.

Jak to się stało, że Bulkley nigdy nie musiała stanąć przed komisją wojskową, gdzie płeć ukryć trudno? Najpewniej pomogły zaświadczenia od jednego z opiekunów, w końcu – lekarza.

Dr Barry służył w m.in. w Afryce Południowej, Trynidadzie, na Mauritiusie Wyspie świętej Heleny… Wszędzie gdzie się pojawił, podnosił standardy opieki, higieny, dostępu do czystej wody. Nie wszystkim podobało się zaangażowanie, szczególnie, że lekarza interesowali i bogaci i biedni. Kto jednak się z dr. Barrym się nie zgadzał narażał się na jego gniew. Wręcz wybuchy agresji. Znany lekarz był bowiem osobą ekscentryczną i głośną. Przeklinał ostro. Kłócił z przełożonymi, podobno nawet rzucał po ścianach fiolkami z medykamentami. Jednocześnie był abstynentem, wegetarianinem. I bawidamkiem.

Kiedyś, kolega oficer, zasugerował na głos, że dr Barry wygląda, jak kobieta.  Chirurg smagnął oszczercę biczem po twarzy.

Kogo kochał dr Barry?

Niewykluczone, że ktoś jednak znał prawdę. Bliską osobą dla Barry’ego był Charles Henry Somerset. Poznali się, gdy Somerset był gubernatorem w Kapsztadzie. James vel. Margaret wyleczył…a jego córkę. Gubernator był młodym wdowcem, a dr Barry został osobistym lekarzem rodziny. Nawet zamieszkali pod jednym dachem, wzbudzając podejrzenia o homoseksualny – a więc gorszący ówczesnych – romans. Obowiązki ich rozdzieliły, ale gdy po latach Somerset zachorował, James Barry pojechał go pielęgnować, aż do śmierci. To była niesubordynacja, sporo ryzykował. Czy to była miłość?

Dr James Barry przechodzi na emeryturę jako utytułowany, ceniony wojskowy lekarz. W 1865 roku ciężko zachorowuje na czerwonkę. Jako lekarz, naoglądał się w życiu wiele. Wie, że to nie będzie dobra śmierć.

Ma jedną prośbę. Po śmierci, ma zostać pochowany w tym ubraniu, w którym umrze. Żadnego mycia zwłok. Żadnego przebierania.

Nieuszanowana ostatnia wola

Nie wiadomo, czy gospodyni domu Sophia Bishop nie znała ostatniej woli Barry’go czy ją zignorowała. Wiadomo, że zdjęła ubranie, zorientowała się, że bezsprzecznie jest to ciało kobiecie, co więcej, z widocznymi rozstępami po ciąży. Pani Bishop postanowiła zmonetyzować tajemnicę, nie powiodło się u znajomego dr Barry’ego, poszła więc do prasy.

Wiktoriańska Anglia była w szoku. Byli i tacy, którzy twierdzili, że się domyślali. Niektórym autorom prasowym, niechętnie nazwę ich dziennikarzami, zachciało się odbierać zasługi słynnemu lekarzowi – skoro okazał się mieć żeńską płeć.

Więcej pytań niż odpowiedzi

Mnóstwo pytań, prawda? Jak to było? Dlaczego wiedząc, że umiera nie ujawniła się? Mogła zakpić z połowy Imperium! Czy wybuchowy charaktery był jej czy używała go jako element, nomen omen, charakteryzacji? Czy przetrwała dekady mistyfikacji, bo  kochała naukę, wiedzę, czy nie w smak jej było zwykłe życie wydanej za mąż dziewczyny, a jaka byłaby droga do wolności to kwestia wtórna?

Czy codziennie się bała?

I wreszcie: czy w przebraniu mężczyzny czuła się skrępowana, a może przeciwnie… właśnie była sobą, bo w istocie miała męską tożsamość? Była.. był… kimś kogo dziś nazywamy osobą trans?

Nie znam odpowiedzi na te pytania.

Wiem, że osoba urodzona jako Margaret Ann Bulkley, dbała o swoich pacjentów, znakomicie wykonywała zawód lekarza, odznaczała się empatią. Została zapamiętana jako jeden z najważniejszych medyków Imperium Brytyjskiego. Tę wybitną osobę pochowano pod prostym kamiennym pomnikiem. Napisano: dr James Barry, Generalny Inspektor Szpitali Wojskowych. . Zmarł 15 lipca 1865 roku w wieku 71 lat.

***

Margaret Ann Bulkley jest jedną z bohaterek wystawy „Beyond Curie, Nie tylko Curie” amerykańskiej artystki  Amandy Phingbodhipakkiy. To 41 nowoczesnych grafik, każda z nich opowiada o jednej wybitnej uczonej, w tym o 16 laureatkach Nagrody Nobla. Część grafik można oglądać w technologii rozszerzonej rzeczywistości.

Wystawę możecie obejrzeć w muzeum Marii Skłodowskiej Curie na ulicy Freta 16 w Warszawie do sierpnia 2023 roku.

Przed nami jeszcze 3 odcinki specjalne RN inspirowane wystawą „Beyond Curie”.

Dajcie znać, jak podoba Wam się ten format!

***
Źródła:

Książka: Michael du Preez, Jeremy Dronfield „Dr James Barry: A Woman Ahead of Her Time”

https://www.newsweek.pl/historia/oszukala-imperium/wjrpkm3

https://ciekawostkihistoryczne.pl/2021/01/21/sekretne-zycie-jamesa-barryego-dlaczego-wybitny-lekarz-przez-50-lat-ukrywal-swoja-prawdziwa-plec/

https://www.sciencehistory.org/distillations/how-history-keeps-ignoring-james-barry